Ηθική & Πολιτική, Γράφει ο Γεράσιμος Μασούρας

«Εκείνοι που ξεχωρίζουν την πολιτική από την ηθική, ποτέ δεν θα καταλάβουν ούτε τη μία ούτε την άλλη». Αυτά έλεγε με πικρία ο Ρόδιος φιλόσοφος Απολλώνιος (296-215 π.Χ.) σχολιάζοντας την πολιτική συμπεριφορά και δράση της εποχής του. Γι’αυτόν, όπως και για κάθε έντιμα σκεπτόμενο άνθρωπο, υπήρχε μια αδιαχώριστη σχέση και ταύτιση μεταξύ πολιτικής ενέργειας και ηθικών αρχών ώστε του ήταν αδιανόητο να φανταστεί την πολιτική ξέχωρα από την ηθική.

Φυσικά, από τότε που ειπώθηκαν αυτές οι απόψεις, πέρασαν σχεδόν τρεις χιλιετηρίδες. Η αναδρομή στην παλιά αυτή ρήση του Απολλώνιου θα φαινόταν αναχρονιστική σήμερα, αν δεν διατηρούσε αναλλοίωτη την αξία της! Οι άνθρωποι φαίνεται να αλλάζουν πολύ λίγο από τότε.
Έτσι βλέπουμε ακόμη και σήμερα, το ηθικό στοιχείο στην πολιτική συμπεριφορά και δράση συστηματικά να αγνοείται και ολοένα να παραμερίζεται δίνοντας τη θέση του στις εκάστοτε πολιτικές σκοπιμότητες και οφέλη. Γι’αυτό και το «επιθυμητό» και «πρέπον» αντικαθίσταται σχεδόν πάντοτε από το «επιβαλλόμενο» και «σκόπιμο».
Παρά δε τις σημαντικές αλλαγές που έχει υποστεί από τότε η πολιτική συμπεριφορά και τον μετασχηματισμό στην πολιτική δράση του ανθρώπου, εντούτοις τα ποιοτικά κίνητρα σπάνια χαρακτηρίζονται από καλή πίστη και ηθικές αρχές γενικά. Είναι φανερό ότι το ηθικό στοιχείο συνέχεια υποτιμάται σε όλη την έκταση της κοινωνικοπολιτικής δραστηριότητας και συμπεριφοράς του ανθρώπου. Θα μπορούσε, για παράδειγμα, να αναφερθεί το δίπτυχο «οικονομία και ηθική» όπου κι εδώ παρατηρούνται μειωμένες ηθικές συμπεριφορές.
Γενικά, όπως σε όλες σχεδόν τις εκδηλώσεις των ανθρώπινων σχέσεων, έτσι μοιραία και στην πολιτική, το σύστημα αξιών και κανόνων που υποτίθεται ότι υπάρχει για να εξυπηρετεί και να ρυθμίζει τα πολιτικά δρώμενα παίζει συνέχεια δευτερεύοντα ρόλο. Φαίνεται ότι από τη βάση των ανθρωπίνων σχέσεων δεν ξεριζώθηκε ακόμη το αυστηρά ιδιοτελές, ατομικό συμφέρον.
Μοιραία έτσι ο ιδεαλισμός που θεωρητικά τουλάχιστον παρουσιάζεται στις πολιτικές διακηρύξεις, στην πράξη μένει γράμμα κενό. Είναι μάλλον οι εξαιρέσεις παρά ο κανόνας όπου στην πολιτική τους δράση εκείνοι που έχουν την πρωτοβουλία, επιτρέπουν την αντιμετώπιση καταστάσεων και υποθέσεων σύμφωνα με τις ηθικές αξίες. Αντίθετα, όχι λιγότερο από άλλες εποχές, τα πολιτικά κίνητρα χαρακτηρίζονται από έντονο κυνισμό και ηθικό αμοραλισμό.
Στον λαβύρινθο των ανθρωπίνων σχέσεων φαίνεται ότι κυριαρχούν οι έντονα συμφεροντολογικές συμπεριφορές. Γι’αυτό και είναι δύσκολο να ξεριζώσει κανείς τη γενική αντίληψη πως η πολιτική δεν έχει σχέση με την ηθική. Αντίθετα μάλιστα είναι εδραιωμένη η άποψη ότι οι διακηρύξεις αξιών, οι αρχές και οι θεσμοί που προβλέπονται στην πολιτική δράση, εφαρμόζονται όλο και λιγότερο στην πράξη.
Οι αντισταθμιζόμενες δε από κάποιο ηθικό προσανατολισμό ηθικές ενέργειες, δυστυχώς δεν αποτελούν τον κανόνα όπως θα έπρεπε αλλά τις εξαιρέσεις. Έτσι, τις πιο πολλές φορές το ηθικό στοιχείο για ευνόητους λόγους θυσιάζεται χάριν της σκοπιμότητας, συνεχίζοντας έτσι να παραείμαστε κίβδηλοι. Η υποκρισία και ο κανονισμός εξακολουθούν να κυριαρχούν στην πολιτική πράξη, υπενθυμίζοντάς μας ότι για το «επιθυμητό» και το «πρέπον» δεν αρκούν μόνο οι καλές προθέσεις, πολύ δε περισσότερο οι γενικόλογες διακηρύξεις που βασίζονται σε ψεύτικα ηθικολογικές έννοιες.
Η κρίση των αξιών και η απαξίωση της πολιτικής βρίσκεται σε δοκιμασία σε όλον τον κόσμο. Η αδυναμία που παρουσιάζεται και μας χαρακτηρίζει ως άτομα δεν βοηθά. Μόνο η δύναμη της ανθρώπινης θέλησης μπορεί να το κάνει. Είναι δύσκολο αλλά όχι αδύνατο. Γι’αυτό πρέπει να ελπίζουμε.
Ας δούμε στη συνέχεια τις απόψεις του Νορμπέρτο Μπόμπιο, «Εγκώμιο της πραότητας και άλλα κείμενα περί ηθικής».
Ο Νομπέρτιο Μπόμπιο (1909-2004) ήταν επίτιμος καθηγητής Δικαίου και Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Τορίνου και ισόβιος γερουσιαστής της Ιταλικής Δημοκρατίας. Όλη του η πνευματική και πολιτική διαδρομή προσδιορίστηκε από τη συμμετοχή του στον αντιφασιστικό αγώνα και τον συνεχή κριτικό διάλογό του με το Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα και τη Δημοκρατική Αριστερά.
Το πολιτικό και πνευματικό ενδιαφέρον του Μπόμπιο επικεντρώθηκε στη συνάντηση των δύο ρευμάτων, που φαινομενικά φαίνονται τόσο αντιφατικά, του φιλελευθερισμού με τον σοσιαλισμό. Αυτός δεν έπαψε ούτε στιγμή να υποστηρίζει πως οι στόχοι του φιλελευθερισμού, όπως η ατομική ελευθερία και τα ατομικά δικαιώματα, συνυπάρχουν και συμπεριλαμβάνουν τις επιδιώξεις του σοσιαλισμού για κοινωνική δικαιοσύνη και ισότητα. Ο συγγραφέας υποστηρίζει πως στην αρχαιοελληνική σκέψη, η ηθική, κατά κύριο λόγο, αφορούσε την πραγμάτωση των αρετών, ενώ στη νεωτερικότητα η ηθική αφορά κρίσεις για αξίες, επιλογές, κανόνες ή νόρμες.
Ο Μπόμπιο, χωρίς να πέφτει σε συγκριτισμούς, υποστηρίζει πως η ηθική των αρετών και η ηθική των κανόνων αντιπροσωπεύουν δύο διαφορετικές αλλά όχι αντίθετες απόψεις, για τα κριτήρια προσδιορισμού του καλού και του κακού. Προτιμάει αντί να αντιπαραθέτει την αρετή στους κανόνες να αναλύει τις σχέσεις τους.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο διακρίνει τις αρετές σε «δυνατές» και «αδύναμες». «Δυνατές αρετές» είναι αυτές που υποστηρίζουν και συντηρούν τα κράτη. Στις δυνατές αρετές συμπεριλαμβάνει την ανδρεία, την αποφασιστικότητα, την τόλμη, την οξυδέρκεια, την ευσπλαχνία. Αυτές είναι οι αρετές εκείνων μόνο των ισχυρών, των ηγεμόνων, των πολιτικών που, κατά τον Μακιαβέλι, είναι προορισμένοι να κάνουν «μεγάλα πράγματα».
Οι «αδύναμες αρετές», όπως η πραότητα, η ταπεινότητα, η μετριοφροσύνη, η αγνότητα, η νηφαλιότητα, προσιδιάζουν στους ασήμαντους ανθρώπους που ζουν στη σκιά. Οι αδύναμες αρετές δεν είναι κατώτερες ή ανώτερες, απλώς χαρακτηρίζουν το τμήμα της κοινωνίας όπου βρίσκονται οι ταπεινωμένοι και οι αδικημένοι. Με εύσχημο τρόπο αποκλείει τους πολιτικούς από την κατοχή της πραότητας. Αυτή η αρετή κατατάσσεται στις «αδύναμες και απολίτικες αρετές» όχι μόνο και τόσο γιατί δεν συνάδει με τη δημόσια ισχύ όσο γιατί ο φιλόσοφος αναζητά μια αρχή έξω από την πολιτική, την οποία θα μπορεί να χρησιμοποιήσει η πολιτική φιλοσοφία για να διεισδύσει στη σφαίρα του πολιτικού. Το μείζον εδώ είναι η κριτική του συγγραφέα στην εξόχως αντιδραστική σκέψη πως όλα είναι πολιτική.
Ένα κρίσιμο θέμα που διαπραγματεύεται ο Μπόμπιο είναι το ερώτημα αν μπορεί η πολιτική να υπόκειται σε ηθική κρίση. Ο Μακιαβέλι και ο πνευματικός πατέρας του Μπόμπιο, ο Μπενεντέτο Κρότσε, υποστηριζαν πως ο πολιτικά έντιμος είναι ο πολιτικά ικανός. Ο Ιταλός φιλόσοφος υποστηρίζει πως όλη η πορεία της σύγχρονης πολιτικής σκέψης μπορεί να συνοψιστεί στην αναζήτηση εκείνου του δρόμου που απαντά στα ερωτήματα για τον χαρακτήρα των σχέσεων της ηθικής με την πολιτική, ερωτήματα που προέκυπταν στη νεωτερικότητα με τον διαχωρισμό της θρησκευτικής ηθικής από την ηθική των πολιτικών πράξεων.
Ο Ιταλός φιλόσοφος εξετάζει πέντε μεγάλες θεωρήσεις για τη σχέση ηθικού και πολιτικού. Συνοπτικά αυτές είναι, πρώτον η θεωρία της εξαίρεσης, όπου ναι μεν αναγνωρίζεται η δεοντολογική σημασία της ηθικής αλλά για λόγους προστασίας της πατρίδας, επιτρέπεται στον ηγεμόνα να παρεκκλίνει από της ηθικές αρχές.
Δεύτερον η θεωρία της ειδικής ηθικής, σύμφωνα με την οποία όσοι ασκούν την πολιτική δραστηριότητα οφείλουν να υπακούουν σε κανόνες συμπεριφοράς που προσιδιάζουν στον ειδικό χαρακτήρα της πολιτικής ως επάγγελμα. Κανόνες που διαφέρουν από αυτούς της κοινής ηθικής.
Τρίτον η πολιτική και η ηθική εξετάζονται ως δύο εντελώς διαφορετικά δεοντολογικά συστήματα όπου αναλόγως άλλοι θεωρούν πρωτεύουσα την ηθική (Καντ, Έρασμος) και άλλοι την πολιτική (Χομπς, Χέγκελ).
Τέταρτον, η ηθική του σκοπού, η λογική της οποίας κινείται στο πλαίσιο της ρήσης «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα». Εδώ η κρατική σκοπιμότητα «είναι ο ανώτερος νόμος».
Και πέμπτον ο διαχωρισμός μεταξύ της ηθικής των αρχών και της αρχής των αποτελεσμάτων. Η αρχή των αποτελεσμάτων ή η ηθική της ευθύνης είναι ουσιαστικά η ηθική της πολιτικής.
Η σχέση ηθικής – πολιτικής είναι σίγουρα ένα από τα δύσκολα σημεία της νεοτερικής φιλοσοφίας. Η σύγχρονη φιλοσοφία στοιχίζεται γύρω από δύο θεμελιώδεις αντιπαλότητες. Η καντινή ηθική έναντι της αριστοτελικής, η ηθική του δικαίου έναντι της ηθικής του αγαθού βίου, η ηθική της ευθύνης έναντι της ηθικής του χρέους, όπου μέσα σ’όλα αυτά κρύβεται η αντίθεση του πολιτικού φιλελευθερισμού με τον κοινοτισμό.
Ο Μπόμπιο επιδιώκει να ξεπεράσει αυτόν τον δυϊσμό τοποθετώντας αυτή τη σχέση στο φόντο της δημοκρατίας. Η δημοκρατία είναι το μόνο πολιτικό σύστημα που επιτρέπει τη μέγιστη προσέγγιση μεταξύ των απαιτήσεων της ηθικής και της πολιτικής.
(Πηγές: Φοίβος Νικολαΐδης,
Γιώργος Σιακαντάρης)