Η Φιλία το μέγιστο αγαθό των ανθρώπων

Φιλία θα μπορούσαμε να ονομάσουμε τον ελεύθερο ψυχικό σύνδεσμο μεταξύ δύο ή περισσότερων ανθρώπων, που στηρίζεται στην αμοιβαία εκτίμηση, εμπιστοσύνη και κατανόηση. Κατά έναν άλλο ορισμό, φιλία είναι μια σχέση που βασίζεται στην αμοιβαία συμπάθεια, στην πνευματική συγγένεια και στα κοινά ενδιαφέροντα. Είναι από τη φύση της προσωπική σχέση (σε αντίθεση π.χ. με την επαγγελματική σχέση και χαρακτηρίζεται από την εκούσια βάση της και την ατομική επιλογή, την εσωτερική συγγένεια ή οικειότητα και τη σταθερότητα.

Το πραγματικό νόημα της φιλίας έχει μεταβληθεί τσην πορεία της ιστορίας. Στην πρωτόγονη φυλεκτική κοινωνία, η φιλία αναφερόταν στις τελετουργικές σχέσεις που συνδέονταν με συμβολική συγγένεια (π.χ. φιλία άιματος και αδελφοποιΐα). Οι μέθοδοι σύναψης της φιλίας και τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις των φίλων στις πρωτόγονες κοινωνίες ρυθμίζονταν από τα έθιμα και πολλές φορές τοποθετούνταν πάνω από την πραγματική συγγένεια (π.χ. η στρατιωτική φιλία των ομηρικών Αχιλλέα και Πατρόκλου).
Στην ιστορία της φιλοσοφίας, η φιλία αντιμετωπίστηκε κυρίως στο επίπεδο της ηθικής. Μερικοί φιλόσοφοι, όπως ο Μονταίν, τόνισαν την συναισθηματική όψη της φιλίας ενώ άλλοι (π.χ. Ο Ελβέτιος) απέδωσαν τη φιλία σε κοινά συμφέροντα ή ορθολογικό εγωϊσμό. Οι γερμανοί ρομαντικοί, την έβλεπαν σαν καταφύγιο από τον εγωισμό του αστικού κόσμου. Οι ουτοπικοί σοσιαλιστές υποστήριζαν την εγκαθίδρυση φιλίας μεταξύ όλων των ανθρώπων.
Οι πρώτες εμπειρικές μελέτες από ψυχολόγους και κοινωνιολόγους πάνω στη φιλία άρχισαν στα τέλη του 19ου αιώνα.
Μολονότι η φιλία είναι στενά προσωπική σχέση, ο σχηματισμός και η ανάπτυξή της εξαρτώνται από ορισμένες αντικειμενικές προϋποθέσεις: εγγύτητα στο χώρο, συχνότητα επαφών, συμμετοχή σε κοινή ομάδα, κοινές δραστηριότητες, κοινοί στόχοι και ενδιαφέροντα. Το περιεχόμενο και οι λειτουργίες της φιλίας μεταβάλλονται σημαντικά με την ηλικία. Η παιδική φιλία είναι ένα συναισθηματικό δέσιμο, που τις περισσότερες φορές βασίζεται σε κοινές δραστηριότητες. Μολονότι ο βαθμός επιλεκτικότητας και σταθερότητας αυξάνεται με την ηλικία του παιδιού, η αληθινή ανάγκη ενός δεύτερου εαυτού (alter ego), εμφανίζεται μόνο στους εφήβους και συνδέεται με την ανάγκη της αυτογνωσίας και της συσχέτισης των συναισθηματικών εμπειριών με τις εμπειρίες ενός άλλου ατόμου.
Έτσι υπάρχει μια επίμονη αναζήτηση και συχνά εξιδανίκευση της φιλίας. Οι νεανικές φιλίες έχουν «εξομολογητικό» χαρακτήρα και είναι εξαιρετικά συναισθηματικές. Οι δεσμοί φιλίας των ενηλίκων είναι πιο διαφοροποιημένοι, γιατί στους ενήλικες ανοίγονται νέες μορφές κοινωνικής επαφής (αγάπης, δεσμοί οικογενειακοί και γονέων με παιδιά).
Βάση της πραγματικής φιλίας αποτελεί η ηθικότητα των ανθρώπων που συνδέονται μ’αυτή γιατί, όπως λέει ο Αριστοτέλης, «τελεία εστίν η των αγαθών φιλία και κατ’αρετήν ομοίων». Δεν μπορεί να νοηθεί ειλικρινής φιλία μεταξύ ανήθικων ανθρώπων. Αυτό το επισημαίνει ο Ισοκράτης λέγοντας «τας των φαύλων συνθείας ολίγος χρόνος διέλυσε». Το επιβεβαιώνει όμως και η καθημερινή πείρα με τα παραδείγματα των δήθεν φίλων που εύκολα ο ένας εκμεταλλεύεται, προδίνει, εξαπατά τον άλλον για προσωπικό του όφελος. Η ειλικρίνεια της φιλίας δείχνεται πραγματικά στις δύσκολες στιγμές. Όταν κινδυνεύει η ζωή του φίλου, η ηθική υπόληψη, η περιουσία του· όταν κάποια έλλειψη χρημάτων τον έχει φέρει σε απόγνωση· όταν η θλίψη του σπαράζει την καρδιά· όταν η αρρώστια του τον έχει ρίξει στο κρεβάτι του πόνου.
Τότε η φιλική αρωγή που έρχεται έγκαιρα, εκούσια και διακριτικά, ανακουφίζει τον φίλο. Επιβεβαιώνεται η άποψη του Ισοκράτη ότι «τους φίλους εν ταις ατυχίαις διαγιγνώσκομεν».
Ωστόσο η ειλικρίνεια έχει και την άλλη πλευρά. Απαιτεί να ελέγχει ο φίλος κάθε κακία, ελάττωμα, ηθική παρεκτροπή ή και απλή αδυναμία του φίλου του. Ο φίλος δεν είναι κόλακας γιατί στην κολακεία υπάρχει ψευτιά. Ούτε και αμνηστεύει τα πάθη του φίλου. Είναι, βέβαια, γεμάτος αλλά και δικαιοσύνη. Είναι ο ηθικός άνθρωπος που μαζί με το φίλο του έχουν κοινό στόχο την κατάκτηση της αρετής. Όμως και η παρατήρηση ή ο έλεγχος πρέπει να γίενται με διάκριση και λεπτότητα γαι να μην καταθλίβει, προσβάλλει ή και εξοργίζει το φίλο αλλά πάντα να τον βοηθάει ώστε να γίνει καλύτερος.
Άλλο γνώρισμα της φιλίας είναι η ανιδιοτέλεια, που πηγάζει από την ειλικρίνεια και την αρετή των φίλων. Η ανιδιοτέλεια στην πλήρη της μορφή προϋποθέτει απόλυτη κυριαρχία του προσώπου πάνω στο εγώ του, σε κάθε φίλαυτη και εγωϊστική του παρόρμηση ώστε να θυσιάζεται το προσωπικό συμφέρον για χάρη του φίλου. Εκδηλώνεται δε η ανιδιοτέλεια προς το φίλο είτε με την προσφορά υλικής ή ηθικής βοήθειας κάθε φορά που αυτός την έχει ανάγκη είτε με την ενεργό συμμετοχή και υποστήριξη της αρετής ή των συμφερόντων του φίλου που συμβαίνει να απουσιάζει, όταν εκείνα προσβάλλονται από τους άλλους.
Η φιλία μπορεί ακόμη να φτάσει μέχρι το βαθμό της τέλειας αφοσίωσης των φίλων και της αυταπάρνησης. Το παράδειγμα του Δάμωνα και του Φιντία που έφτασαν στο σημείο να θέλει ο ένας να θυσιαστεί για λογαριασμό του άλλου, δείχνει την ομορφιά του ιερού αυτού δεσμού. Ορθά, λοιπόν, ο Αριστοτέλης ονομάζει τη φιλία «μίαν ψυχήν εν δυσί σώμασι ενοικουμένην».
Η σύναψη φιλίας αποτελεί βαθύτατη ψυχική ανάγκη. Ο άνθρωπος αισθάνεται έντονη την ορμή προς ανακοίνωση και θέλει να εκμυστηριευθεί σ’ένα πρόσωπο που τον καταλαβαίνει και τον συμμερίζεται, τα μυστικά του, τις χαρές και τις λύπες του, τους αγώνες και τις προοπτικές του, τα τυχόν λάθη και τις επιτυχίες του. Όσο δυνατός κι αν είναι, νιώθει αδυναμία να πορευτεί μόνος. Πολλές φορές αναρωτιέται αν τα σχέδια που έκανε και οι αποφάσεις που πήρε ήταν σωστά.
Μπροστά σε τραγικά διλήμματα και καθοριστικά σταυροδρόμια, αισθάνεται αβεβαιότητα και ανεπάρκεια. Τότε θέλει τον άλλον, τον άνθρωπο δηλαδή που θα τον βοηθήσει και θα τον ανακουφίσει· που θα σηκώσει μαζί του με ειλικρίνεια και ανιδιοτέλεια το βάρος της ευθύνης· που θα χαρεί και θα πονέσει το ίδιο μ’αυτόν.
Τότε χρειάζεται τον φίλο. Γι’αυτό η σωστή επιλογή του φίλου πρέπει να γίενται ανάμεσα σε πρόσωπα ενάρετα, με κοινά ενδιαφέροντα, κοινές ή παραπλήσιες πνευματικές ανησυχίες, με διάθεση βελτίωσης της προσωπικότητας, με «πόνο και πόθο και παλμό και αγώνα» για την κατάκτηση της κορυφής.
Και τώρα μπαίνει το ερώτημα: βοηθάει ουσιαστικά η φιλία τον άνθρωπο; Πράγματι η φιλία βοηθάει σημαντικά στην κοινωνικοποίηση των παιδιών και την ανάπτυξη υγιών σχέσεων στους ενήλικες. Οι φιλές αρχίζουν να χτίζονται την περίοδο της ενηλικίωσης, συνήθως στην εφηβεία. Παίζει ρόλο στην ανάπτυξη του ατόμου, της προσωπικότητας, της σωματικής και ψυχικής υγείας.
Οι φιλίες είναι γεγονός ότι αποτελούν ένα σημαντικό και αναπόσπαστο μέρος της ζωής μας. Είναι γνωστό ακόμα ότι η φιλία δεν είναι μια εύκολη ή απλή υπόθεση. Για πολλούς ανθρώπους το να κάνουν ή να διατηρούν φίλους είναι μεγάλη υπόθεση. Είναι και πολύ δύσκολο, ειδικότερα στις μέρες μας, να βρεις αληθινούς φίλους. Πότε όμως είναι μια φιλία αληθινή, προορισμένη να αντέξει στις τρικυμίες του χρόνου, και πότε είναι απλά και μόνο μια παρέα, που σήμερα είναι κι αύριο δεν είναι;
Το βασικό που πρέπει να κοιτάξει για να διαχωρίσει αυτές τις δύο καταστάσεις είναι τα κίνητρα. Σε μια αληθινή φιλία, βρίσκομαι μαζί με τον άλλο άνθρωπο για να μοιραστούμε την ίδια τη ζωή, τις χαρές και τις λύπες της. Ο καλός, ο αληθινός φίλος είναι συνοδοιπόρος μου, όχι μόνο στις εύκολες και ευχάριστες στιγμές, αλλά επίσης στις αναπόφευκτες περιόδους θλίψης και δυσκολίες. Οι καλοί φίλοι μπορούν να σε παρηγορήσουν στις δύσκολες στιγμές αλλά και να είναι δίπλα σου και στις ευχάριστες στιγμές. Σε μια γνήσια φιλία υπάρχει ο αμοιβαίος σεβασμός ώστε να υπάρχει ώρα και χώρος για να εκφραστούν όλοι. Είναι, όμως, παράλληλα, ο καλός φίλος έτοιμος να σεβαστεί τις επιλογές μας έστω κι αν διαφωνεί χωρίς να φύγει από το πλευρό μας.
Αντιθέτως, όταν μιλάμε για «σκέτη παρέα», τα κίνητρα είναι διαφορετικά. Εδώ δε συναντιόμαστε για να μοιραστούμε τη ζωή στην ολότητά της αλλά μόνο για να ευχαριστηθούμε κάποια συγκεκριμένα πράγματα.