ΠΑΡΕΛΘΟΝ: Σύμμαχος ή Εχθρός; Γράφει η Κατερίνα Μαγγανά

ΑΛΛΟΤΕ ΚΑΙ ΤΩΡΑ…
Για κάποιους ανθρώπους το παρελθόν αποτελεί καταφύγιο, το έχουν εξιδανικεύσει, οι μνήμες είναι στη πλειοψηφία τους ευχάριστες, όλα ήταν καλύτερα τότε… Για άλλους αυτό το «τότε» ήταν μόνο πόνος, δυσκολίες, δυστυχίες, χωρίς τίποτε το καλό για να θυμηθούν. Επώδυνο ή ευτυχισμένο, ήρεμο ή καταιγιστικό, στις πραγματικές ή τις πλαστές του διαστάσεις, το παρελθόν προσδιορίζει την ουσία της προσωπικότητάς μας. Μας έχει σμιλέψει, έχει δημιουργήσει αυτό που είμαστε σήμερα. Και προδιαγράφει το πώς μπορούμε να συνεχίσουμε στο μέλλον. Είμαστε οι αναμνήσεις μας, οι σωματικές μας εγγραφές, τα βιώματα που περιμένουν στο συνειδητό και στο ασυνείδητο κομμάτι της ψυχής μας. «Αν δεν ξέρεις πού πηγαίνεις, κοίταξε από πού έρχεσαι», λέει σοφά μια αφρικανική παροιμία.
Το παρελθόν μας λοιπόν μπορεί να δώσει λειτουργικές πληροφορίες για τη σημερινή μας κατάσταση, βρίσκεται στη ρίζα της συμπεριφοράς μας: γιατί δεν μπορούμε να κάνουμε καλά μια δουλειά, γιατί βρίσκουμε συνεχώς λάθος συντρόφους, γιατί φοβόμαστε αυτό ή το άλλο, γιατί επιλέγουμε τους συγκεκριμένους φίλους… Το ζήτημα είναι, ως συνήθως, στο χέρι μας, στη χρήση που θα κάνουμε σε όλη αυτή την πηγή γνώσης. Αν θα την χρησιμοποιήσουμε με τρόπο ώστε το χθες να μην μας καθορίζει, εμποδίζοντας την ωρίμανσή και την εξέλιξή μας, ή αν θα εγκλωβιστούμε σε ένα παθητικό «έτσι τα βρήκα, τι να κάνω τώρα…!» όπου καθένας κι η μοίρα του, άρα η καλυτέρευση μοιάζει αυταπάτη.
Μπορεί να είμαστε υποκείμενοι όλοι στην τυχαιότητα της ύπαρξης, μας έχει δοθεί όμως και ένα κομμάτι αυτονομίας, πάνω στο οποίο μπορούμε να δουλέψουμε για να ζήσουμε καλύτερα τη ζωή μας.

ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ ΚΑΙ…
«ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ»
Είναι ευχάριστο να ανακαλούμε μνήμες. Στην παρέα, στο οικογενειακό τραπέζι, πολλές φορές θα θυμηθούμε αστεία περιστατικά, δύσκολες στιγμές που ξεπεράστηκαν, πένθη και ευτυχισμένες στιγμές που σηματοδότησαν νέες πορείες. Είναι πρακτική που δείχνει την ανάγκη του ψυχισμού για συνέχεια, την ανάγκη του ανθρώπου να ανήκει κάπου, να σχηματίζει ομάδες με τις οποίες μοιράζεται κοινά αγαθά, υλικά και ψυχικά. Ανάλογα την ηλικία και την φάση της ζωής, το παρελθόν αποκτά άλλη βαρύτητα: μεγαλώνοντας, γίνεται για πολλούς το μοναδικό τους καταφύγιο. Επιπλέον, ανάλογα τα βιώματα και την εμπιστοσύνη που έχει, ή όχι, αναπτύξει κάποιος για τη ζωή, μπορεί να είναι το απόλυτο εκείνο σημείο όπου αισθάνεται ασφαλής, με το μέλλον να μοιάζει πολύ απειλητικό για να το αντέξει.
Η συμπεριφορά μας απέναντι στο παρελθόν είναι κι αυτή δείγμα των ψυχικών μας αναγκών, της ψυχικής μας κατάστασης. Για παράδειγμα, η επιλεκτική ανάκληση μόνο ευχάριστων στιγμών, ένα ιδανικό «χθες» με ροδαλές αναμνήσεις, προφανώς είναι δείγμα της απώθησης στα σκοτάδια του ασυνειδήτου εκείνων των πραγμάτων που δεν αντέχει η ψυχή να βλέπει, που δεν μπορεί να επεξεργαστεί και να τακτοποιήσει.
Σε διαφορετικό φόντο, το, δικαιολογημένο ίσως καταρχάς, αναμάσημα όλων εκείνων των δυσάρεστων και οδυνηρών στιγμών που έφερε το υποκείμενο στην τωρινή δυσχερή του κατάσταση. Αναμάσημα όμως, όχι κατανάλωση και χώνεψη. Τότε το παρελθόν γίνεται φυλακή. Στριμωγμένοι στο χθες και σε ό, τι εκείνο έχει δώσει, η ζωή εκεί έξω φαντάζει άπιαστο όνειρο. Με αποτελέσματα συχνά επώδυνα, που οδηγούν ως την κατάθλιψη και την απόσυρση, τις ψυχοσωματικές εκδηλώσεις αλλά και την απαξίωση του εαυτού.

ΟΜΑΛΗ ΠΡΟΣΓΕΙΩΣΗ!
Αναπολούμε με μεγάλη ευχαρίστηση τα παιδικά χρόνια, τις σκανταλιές, τις πλάκες, τις διακοπές, τις παρέες που άλλοτε είχαμε… Έχετε όμως σκεφτεί ποτέ, με το χέρι στην καρδιά, αν θα θέλατε να επιστρέψετε στα 10, στα 15 ή στα 22 σας χρόνια; Έχω την αίσθηση πως δεν θα είναι πολλοί αυτοί που, ειλικρινά απαντώντας, θα έλεγαν ναι. Η ζωή είναι μια πορεία προς τα εμπρός και επί της ουσίας δεν επιθυμούμε να την αναστρέψουμε. Εξάλλου εξελίσσεται και η καθημερινότητά μας, υπάρχει κι ένα υλικό κομμάτι της ύπαρξης, που θα δυσκολευόμαστε να αποχωριστούμε για να ξαναγυρίσουμε στην «ξέγνοιαστη» παιδική ή εφηβική ηλικία. Η βουτιά στο «ευτυχισμένο παρελθόν» είναι ουσιαστικά μια κατάδυση στην επιθυμία της ανάκλησης μιας απόλυτης, ιδανικής αγάπης που γεύεται ένα παιδί. Πρόκειται όμως για σύνθεση της φαντασίας, αφού, εκ της συστάσεως της ανθρώπινης φύσης, το ιδανικό και το τέλειο ανήκουν στη σφαίρα του επιθυμητού και του φανταστικού. Δεν μπορούν να βιωθούν στ’ αλήθεια. Η σύνδεσή μας με το παρελθόν απαλύνει τον πόνο της έλλειψης και της απώλειας, πραγματικότητες που συνειδητοποιούμε ωριμάζοντας και αποδεχόμαστε, όσοι μπορούμε, ως πραγματικό κομμάτι της ζωής.
Ούτε η απόλυτη κόλαση, ούτε ο χαμένος παράδεισος: ας βάλουμε το παρελθόν μας στις πραγματικές του διαστάσεις. Είναι ένα θέατρο καλών και κακών στιγμών, καθώς και πεδίο αναπόφευκτων συγκρούσεων οι οποίες μας έχουν σημαδέψει. Πάνω από εκατό χρόνια μετά την γέννηση της ψυχανάλυσης, – η οποία κατέρριψε και τον μύθο της «ξένοιαστης» παιδικής και εφηβικής ηλικίας καταδεικνύοντας πόσο δύσκολες είναι αυτές οι αναπτυξιακές μεταβάσεις στην ανθρώπινη ζωή-, ο καθοριστικός ρόλος του παρελθόντος στην διαμόρφωση του πυρήνα του εαυτού είναι αδιαμφισβήτητος.
Στη σύγχρονη κοινωνική δομή, που ταλανίζεται από την πολυεπίπεδη κρίση, κάνοντας το μέλλον ένα φοβικό αντικείμενο, αντί για πεδίο προσμονής κι ελπίδας, το παρελθόν μοιάζει να αναγεννιέται από τις στάχτες του. Στην υπηρεσία της νοσταλγίας περιθάλπονται φόβοι, ανεπάρκειες που ποτέ δεν προσπαθήσαμε να καλύψουμε, βολέματα , εμμονές, άγονες προσωπικές και συλλογικές στάσεις και συμπεριφορές. Ίσως όμως είναι μια εξαιρετική αφορμή να συνειδητοποιήσουμε ότι τίποτε δεν έρχεται πίσω το ίδιο, όπως ήταν. Ότι το παρελθόν είναι χρήσιμο εργαλείο γνώσης και πρέπει να μάθουμε να το χρησιμοποιούμε ως τέτοιο, κι όχι ως μηχανισμό καθήλωσης και δικαιολόγησης της όποιας κενότητας ή μιζέριας.

ΛΥΤΡΩΤΙΚΕΣ ΣΥΜΜΑΧΙΕΣ
Παρηγορία η λησμονιά, ο καιρός που όλα τα γιατρεύει, η αλήθεια όμως είναι ότι οι άλυτοι λογαριασμοί με τον παρελθόν, που απωθούνται για να μην είναι προφανείς και ενοχλούν, είναι εκεί. Κι είναι χρήσιμο να μην συνδέουμε το «έχω ξεχάσει» με το «έχω απωθήσει» ή «έχω κουκουλώσει». Δυστυχώς δεν ξεφορτώνεται κανείς έτσι εύκολα το παρελθόν, κάνοντας ότι δεν υπάρχει. Χώρισαν π.χ. οι γονείς μου και δεν έχω μιλήσει ποτέ ξανά στον πατέρα ή στη μητέρα μου, δεν υπάρχει για μένα… Η άλυτη αυτή σύγκρουση, όσο απωθημένη κι αν είναι, σε ανύποπτη στιγμή θα αναδυθεί με ασυνείδητες διεργασίες υψώνοντας εμπόδια: μια παρατήρηση του διευθυντή, μια αντίδραση ενός αγαπημένου προσώπου, η επιλογή που πρέπει να κάνουμε ανάμεσα σε δυο δρόμους…
Το παρελθόν είναι εχθρός μας όταν δεν μας αφήνει να το ξεχάσουμε πραγματικά. Κι έχουμε ξεχάσει πραγματικά όταν δεν έχουμε αφήσει σημαντικές εκκρεμότητες που μας κλείνουν το δρόμο και μας περιορίζουν σε μια ανώφελη επανάληψη των ίδιων τραυμάτων με άλλες κάθε φορά μορφές. Όταν το χρησιμοποιούμε ως άλλοθι για την στασιμότητά μας, ως αφορμή για την παρεμπόδιση ουσιαστικών αλλαγών, αναγκαίων αποχωρισμών, όταν λειτουργεί σαν μια κλειστή πόρτα, έξω από την οποία τίποτε δεν είναι δυνατό, δεν είναι για μας. Το βλέπουμε στις οικογένειες που δεν «επιτρέπουν» στα παιδιά τους να γίνουν ώριμοι ενήλικες, σε ανθρώπους που δεν μπορούν να ξεφύγουν από μια εργασία που τους «στραγγαλίζει», να αναπτύξουν εναλλακτικές διόδους, να επιλέξουν έναν σύντροφο που δεν τους πληγώνει… Η λίστα μπορεί να είναι μακρά. Έτσι η πραγματική ωρίμανση μάλλον δεν έρχεται ποτέ, μόνιμη επωδός ένα παράπονο «γιατί να συμβαίνουν αυτά σ’ εμένα!», συχνές απογοητεύσεις… το παρελθόν είναι εχθρός μας.
Η καλύτερη μέθοδος για να συμμαχήσουμε με το παρελθόν δεν είναι να εθελοτυφλούμε για την ύπαρξή του. Είναι να το αντιμετωπίσουμε. Να κοιτάξουμε με ειλικρίνεια όσους και όσα μας πλήγωσαν, όσους και όσα μας στοίχειωσαν φτιάχνοντας εμπόδια, φόβους, δημιουργώντας έλλειμμα στην εμπιστοσύνη απέναντι στον εαυτό μας και τις δυνατότητές του. Πρόκειται για προσπάθεια που εμπεριέχει και πόνο, πόνο όμως γόνιμο και λυτρωτικό, που μπορεί να οδηγήσει στη νέα ματιά απέναντι στη ζωή και τις προσφορές της, σε αυτό που είμαστε και που μπορούμε να είμαστε. Οι λογαριασμοί του παρελθόντος δεν αρκεί να είναι «περασμένα , ξεχασμένα» αλλά και «πληρωμένα, τελειωμένα» όπως έλεγε κι ένα τραγούδι της Αρλέτας. Να έχουν τακτοποιηθεί όσο καλύτερα μπορούμε, να μην νοιώθουμε ότι ‘χρωστάμε’ ακόμα, ότι δεν μπορούμε να αποχωριστούμε ακόμα, ότι υπάρχει κάτι ακόμα που δεν έχουμε κάνει…
Η πραγματική απελευθέρωση από τα μικρά και μεγαλύτερα δεινά του παρελθόντος ορίζει και τη συμμαχία μας μαζί του: είμαστε αυτά που έχουμε ζήσει, αλλά είμαστε κι αυτά που έχουμε δουλέψει, καταναλώσει, συνειδητοποιήσει, ξεκαθαρίσει, είμαστε οι δυνατότητές μας χωρίς απροσδιόριστους και επώδυνους περιοριστικούς φράχτες, είμαστε στο τώρα. Στο σήμερα, που αξίζει να προσπαθούμε να το ζήσουμε ως τέτοιο, κι όσο πιο καλά και ουσιαστικά γίνεται.