Χριστουγεννιάτικο δέντρο ή καραβάκι; Ώσμωση ή σύγκρουση πολιτισμών;

Τί να στολίσουμε φέτος τα Χριστούγεννα; Η απλοϊκή άποψη λέει ότι οι νησιωτικές περιοχές και οι παράλιες στολίζουν καραβάκι ενώ οι ηπειρωτικές δέντρο. Η σκληροπυρηνική άποψη λέει ότι ελληνικό έθιμο είναι μόνο το καραβάκι. Το δέντρο είναι ξενόφερτο. Μήπως το δίλημμα δεν είναι σοβαρό και πρέπει να το αντιμετωπίσουμε αντίστοιχα με το «κιθαρίστας ή ντράμερ»; Ή μήπως υποκρύπτει την ιστορική διαμάχη μεταξύ ελληνικής παράδοσης και εισαγωγής δυτικότροπων συνηθειών;

H αλήθεια είναι ότι στη νεότερη ελληνική ιστορία, το έθιμο του στολισμού χριστουγεννιάτικου δέντρου, εγκαινιάστηκε από τον Όθωνα και τους Βαυαρούς το 1833, όταν και στολίστηκαν τα βασιλικά ανάκτορα στο Ναύπλιο. Κατόπιν μεταφέρθηκε και στην Αθήνα. Για χρόνια παρέμεινε «κλεισμένο» μέσα στα σπίτια των πλουσίων, μέχρι που τελείωσε ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος και το χριστουγεννιάτικο δέντρο έγινε ένα λαϊκό έθιμο που αγαπήθηκε ιδιαίτερα. Από τη δεκαετία του ’50 και μετά εξαπλώθηκε σε όλα τα ελληνικά σπίτια. Αποτελεί το κεντρικό στοιχείου του χριστουγεννιάτικου στολισμού και ίσως η νοσταλγικότερη ανάμνηση των παιδικών μας χρόνων.
Αν θέλουμε να αναζητήσουμε τις ιστορικές του ρίζες, θα πρέπει να πάμε πολύ παλιά. Οι πρόγονοι του Χριστουγεννιάτικου δέντρου μπορούν να αναζητηθούν στα ειδωλολατρικά έθιμα της λατρείας των δέντρων. Οι Βίκινγκς χρησιμοποιούσαν το δέντρο στις τελετές τους ως σύμβολο αναγέννησης που σηματοδοτούσε το τέλος του χειμώνα και τον ερχομό της άνοιξης και της αναγέννησης της μητέρας φύσης. Στην Αγγλία, όπως και στην Γαλλία, οι Δρυίδες στόλιζαν βελανιδιές με φρούτα και κεριά προς τιμήν των Θεών τους. Οι Αιγύπτιοι, οι Κινέζοι και οι Εβραίοι έφτιαχναν γιρλάντες και στεφάνια από αειθαλή δέντρα ως σύμβολα της αιώνιας ζωής.
Σύμφωνα με ορισμένους ερευνητές, οι χριστουγεννιάτικες παραδόσεις είναι ένα μίγμα της λατρείας του Σατούρνο και άλλων δοξασιών που αναμείχθηκαν με τις χριστιανικές. Υπάρχουν μαρτυρίες από το 336 μ.Χ ότι στις 25 Δεκεμβρίου στην Ρώμη γιορτάζονταν τα Σατουρνάλια προς τιμήν του θεού Σατούρνο και οι ρωμαίοι στόλιζαν διάφορα δέντρα με στολίδια όπως καρύδια ή άλλα φαγώσιμα. Οι ερευνητές πιστεύουν πως τα Σατουρνάλια είναι ο πρόδρομος των Χριστουγέννων. Τον 4ο μ.Χ αιώνα καθιερώθηκε η 25η Δεκεμβρίου ως η ημέρα της γέννησης του Χριστού. Ο Άγγλος ιερομόναχος Άγιος Βονιφάτιος ήταν αυτός που καθιέρωσε το Χριστουγεννιάτικο δέντρο ως σύμβολο τον 8ο αιώνα μ.Χ. Σύμφωνα με την παράδοση για να εξαλείψει την ιερότητα που απέδιδαν οι ειδωλολάτρες στη δρυ, έβαλε στη θέση του το έλατο σαν σύμβολο χριστιανικό και ειδικότερα σαν σύμβολο των Χριστουγέννων. Η παράδοση θέλει το ιδρυτή του Προτεσταντισμού Μαρτίνο Λούθηρο να είναι αυτός ο οποίος καθιέρωσε το στόλισμα του Χριστουγεννιάτικου δέντρου.
Η λατρεία του δέντρου, ως συμβόλου αιώνιας ζωής, είναι λοιπόν μια αρχαία συνήθεια πολλών λαών. Οι αρχαίοι Έλληνες και οι Ρωμαίοι στόλιζαν με πρασινάδες τα σπίτια τους, για να τιμήσουν τη φύση και να γιορτάσουν τη ζωή. Στα βυζαντινά χρόνια κρεμούσαν, την Πρωτοχρονιά, στα σπίτια και στα καταστήματα, δάφνες, κλαδιά ελιάς και στεφάνια με λουλούδια, για να καλωσορίσουν τον καινούργιο χρόνο με το πράσινο χρώμα της αναγέννησης και της ελπίδας! Πρόδρομος του χριστουγεννιάτικου δέντρου στην Ελλάδα ήταν το παραδοσιακό Χριστόξυλο ή Δωδεκαμερίτης ή Σκαρκάνζαλος κυρίως στα χωριά της Βορείου Ελλάδος. Κάθε Χριστούγεννα έβαζαν ένα μεγάλο κούτσουρο από άγρια κερασιά, πεύκο ή ελιά στο τζάκι όπου θα έκαιγε για όλο το 12ήμερο των γιορτών από τα Χριστούγεννα ως τα Φώτα. Σύμφωνα με την παράδοση φέρνει καλοτυχία και κυρίως προστατεύει το σπίτι από τους καλικάντζαρους που μπαίνουν από τις καμινάδες και κλέβουν ή κάνουν ζημιές στο νοικοκυριό.
Κι ενώ το δέντρο – σύμβολο έχει τις ρίζες του στα αρχαία χρόνια κι ο στολισμός του είναι παγκόσμιο φαινόμενο, το καραβάκι αντίθετα είναι καθαρά ελληνικό «στολίδι». Από την εποχή της Αργοναυτικής εκστρατείας έως τις μέρες μας, οι Έλληνες έχουμε συνδέσει την ιστορία μας με τη θάλασσα και ακόμα και σήμερα ο ελληνικός στόλος είναι παγκόσμια δύναμη. Μέχρι πριν λίγες δεκαετίες, αυτές της μεγάλης μετανάστευσης, οι Έλληνες είχαν τη θάλασσα και τα καράβια ως διέξοδο στη φτώχεια και την ανεργία. Ναυτικοί υπήρχαν εκείνες τις δύσκολες εποχές σχεδόν σε κάθε οικογένεια, σε ολόκληρη τη χώρα και όχι μόνο στα νησιά. Τα παιδιά που έμεναν πίσω, οπλισμένα με πολλή φαντασία, συνήθιζαν να κατασκευάζουν μόνα τα παιχνίδια τους, χρησιμοποιώντας ό,τι είχαν πρόχειρο· συνήθως, ξύλο και λίγο χαρτί ή κουρέλια. Τα περισσότερα κατέληγαν να φτιάχνουν το παραδοσιακό, πλέον, καραβάκι, εμπνευσμένα από τα μακρινά ταξίδια των αγαπημένων τους προσώπων και τη νοσταλγία να τα ξαναδούν. Έλεγαν τα κάλαντα, κρατώντας στα χέρια ένα τέτοιο, χειροποίητο καραβάκι. Στολισμένο με χρωματιστά χαρτιά και σχοινιά, γέμιζε από γλυκά και χριστόψωμα από τους γείτονες. Παράλληλα, μικρά καραβάκια είχαν τον ρόλο και ενός τιμητικού καλωσορίσματος για τους Έλληνες θαλασσοπόρους που επέστρεφαν στα σπίτια και τις οικογένειές τους, καθώς και τάματος για να είναι ασφαλείς στα άγρια κύματα. Ως τέτοιο βρήκε, σιγά – σιγά, μεγαλύτερη θέση και μέσα στα σπίτια των Ελλήνων – κυρίως όσων ασχολούνταν με τη θάλασσα – και καθιερώθηκε το έθιμο του στολισμού του. Όπως, όμως, επισημαίνει ο συγγραφέας Δημήτριος Λουκάτος, το καραβάκι ήταν, συχνά, συνυφασμένο με την αίσθηση του αποχωρισμού και με δυσάρεστες αναμνήσεις και δεν μπόρεσε να εδραιωθεί ως γιορτινό σύμβολο.
Πάντως, κυρίως ανάμεσα σε ναυτικές οικογένειες, το έθιμο με το στόλισμα καραβιού κρατάει ακόμα γερά, κυρίως στα νησιά, από όπου και προέρχεται.  Ίσως και σαν μία μορφή τάματος στον Άη Νικόλα, προστάτη άγιο των ναυτικών, ο οποίος γιορτάζεται στις 6 Δεκεμβρίου, για μπουνάτσες τη νέα χρονιά. Αξίζει να σημειώσουμε, ότι σε αρκετές δυτικές χώρες, με το όνομα Santa Claus εννοούν τον Άγιο Νικόλαο και όχι τον Άη Βασίλη! Τα καραβάκια, λοιπόν, εξακολουθούν να στολίζονται σε ορισμένες περιοχές της Ελλάδας – περισσότερο στα νησιά. Και αν και πιο σπάνια από τα χριστουγεννιάτικα δέντρα, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μία στροφή αρκετών δήμων στην παράδοση, με καράβια να κάνουν την εμφάνισή τους σε όλο και περισσότερες πλατείες της χώρας.
Παρ’ ότι το καραβάκι έχει και αυτό μια σημαντική θέση στη χριστουγεννιάτικη λαογραφία της χώρας μας, δεν είχε όμως τη δυνατότητα να ξεπεράσει τη δημοτικότητα του πολύ παλαιότερου και κατάφορτου συμβολισμό χριστουγεννιάτικου δέντρου. Η ιστορία και ο συμβολισμός του δέντρου είναι βαθιά ριζωμένα στο ασυνείδητο όλων των Ελλήνων.
Είναι όμορφο ένα στολισμένο καράβι στο σπίτι μας. Δημιουργεί προσμονή και αποτελεί το καλύτερο καλωσόρισμα σε έναν καινούργιο χρόνο. Ωστόσο, το χλωρό κλαδί πάντα έμπαινε στο ελληνικό σπίτι τις ημέρες του Δωδεκαημέρου, για να φέρει την ελπίδα για μια καινούρια ανθοφορία, για ένα καλύτερο μέλλον. Όλων οι συμβολισμοί μας είναι αναγκαίοι.