Η Γη είναι μία! Γράφει ο Βαγγέλης Ντάλης

«- Η Μακεδονία είναι μία! – Και ο πλανήτης είναι ένας αλλά δεν βλέπω να κάνετε κάτι γι’ αυτό…». Ο διάλογος είναι από χιουμοριστικό σκίτσο και δεν έχει βέβαια σκοπό να κάνει κάποιον συμψηφισμό ενός εθνικού θέματος με την επαπειλούμενη καταστροφή του πλανήτη. Θίγει μόνο την δικιά μας άνιση συμπεριφορά απέναντι σε ασύμμετρες απειλές.

Aν η χάραξη των συνόρων θεωρείται θέμα εθνικής «επιβίωσης», τότε η λειψυδρία, η ρύπανση των εδαφών, ο περιορισμός των καλλιεργήσιμων εκτάσεων ή η καταστροφή χρήσιμων πρώτων υλών τί είναι; Ο πλανήτης πιθανά δεν θα καταστραφεί από κάποιον μετεωρίτη όπως αυτός που έπεσε στην Κούβα πριν λίγες μέρες αλλά από την εξάντληση των φυσικών πόρων. Θα γίνει αβίωτος κι αυτό που μάλλον θα καταστραφεί θα είναι το ανθρώπινο είδος κι όχι ο πλανήτης.
Για το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας του πολιτισμού εκμεταλλευτήκαμε μια αρκετά μικρή ποικιλία μετάλλων, συμπεριλαμβανομένου του χαλκού και του κασσίτερου για χάλκινα εργαλεία, σιδήρου για χάλυβα και μολύβδου, χρυσού και αργύρου. Το ρεπερτόριό μας έχει αρχίσει να διαφοροποιείται τον περασμένο αιώνα περίπου, με την ευρεία χρήση αργιλίου και άλλων νέων μετάλλων. Αλλά τις τελευταίες δεκαετίες, ο αριθμός των διαφόρων μετάλλων που χρησιμοποιούμε στην τεχνολογική μας κοινωνία έχει εξαντληθεί. Ένα σύγχρονο smartphone περιέχει περισσότερα από 30 διαφορετικά στοιχεία. Αυτά περιλαμβάνουν τον άνθρακα και το υδρογόνο στο πλαστικό περίβλημα, το πυρίτιο για τις πλάκες μικροκυψελών και τις καλωδιώσεις χαλκού και χρυσού. Υπάρχουν όμως και μικρές ποσότητες μεγάλου αριθμού άλλων μετάλλων, καθένα από τα οποία εκμεταλλεύεται τις δικές του ιδιαιτερότητες ή για τους μικροσκοπικούς ισχυρούς μαγνήτες που χρησιμοποιούνται στο ηχείο και στον κινητήρα των δονήσεων. Αυτό σημαίνει ότι εάν διαθέτετε ένα smartphone, έχετε στην τσέπη σας ένα σημαντικό κλάσμα όλων των σταθερών χημικών στοιχείων του περιοδικού πίνακα.
Και δεν είναι μόνο τα σύγχρονα ηλεκτρονικά συστήματα που απαιτούν μια τεράστια ποικιλία διαφορετικών μετάλλων. Επίσης, τα κράματα υψηλής απόδοσης που χρησιμοποιούνται στους στρόβιλους ενός σταθμού παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας ή αεριωθούμενων αεροσκαφών ή των καταλυτών επιτάχυνσης της αντίδρασης που χρησιμοποιούμε στη βιομηχανία για τον καθαρισμό του πετρελαίου, την παραγωγή πλαστικών ή τη σύνθεση σύγχρονων φαρμακευτικών φαρμάκων.
Ωστόσο, οι περισσότεροι από εμάς δεν έχουν ακούσει ποτέ πολλά από αυτά τα κρίσιμα μέταλλα – στοιχεία με εξωτικά ονόματα όπως το ταντάλιο, το ύττριο ή το δυσπρόσιο. Η ανησυχία είναι ότι σε αντίθεση με τους διαδεδομένους πόρους, όπως ο σίδηρος ή το άζωτο, πολλά από αυτά τα στοιχεία που είναι κρίσιμα για τον σύγχρονο κόσμο μπορεί να γίνουν απαγορευτικά περιορισμένα. Αυτά έχουν γίνει γνωστά ως απειλούμενα στοιχεία. Η Ευρωπαϊκή Χημική Εταιρεία (EuChemS) δημοσίευσε μια «ιδιαίτερη» έκδοση του περιοδικού πίνακα για να τονίσει τα στοιχεία που διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο κατά τις προσεχείς δεκαετίες.
Το ήλιο, για παράδειγμα, θεωρείται ότι υφίσταται σοβαρή απειλή κατά τα επόμενα 100 χρόνια. Είναι το δεύτερο πιο άφθονο στοιχείο του σύμπαντος, αλλά πολύ σπάνιο στη Γη, επειδή είναι αρκετά ελαφρύ για να ξεφύγει από την κορυφή της ατμόσφαιράς μας. Το ήλιο που χρησιμοποιούμε εξορύσσεται αποτελεσματικά από βαθιά υπόγεια, συνήθως μαζί με φυσικό αέριο, καθώς παράγεται ως σωματίδια ακτινοβολίας από την αποσύνθεση στοιχείων όπως το ουράνιο. Το ήλιο είναι πολύ χρήσιμο – ως ψυκτικό υγρό για τους υπεραγώγιμους μαγνήτες σε νοσοκομειακούς μηχανισμούς μαγνητικής τομογραφίας, για παράδειγμα, ή ως εξαιρετικά ελαφρύ αέριο για μπαλόνια και αερόπλοια. Αλλά από τη στιγμή που διαρρέει στον αέρα χάνεται για πάντα, και υπάρχουν ανησυχίες για την κάλυψη της προσφοράς στο μέλλον. Με αυτή την προοπτική, η επιπόλαιη χρήση του σε μπαλόνια πάρτι φαίνεται σχεδόν απαγορευτική.
Πολλά από αυτά τα απειλούμενα στοιχεία είναι το είδος των εξωτικών μετάλλων που χρησιμοποιούνται στη σύγχρονη ηλεκτρονική, και μάλιστα η προσφορά 17 στοιχείων που χρειάζονται για τα smartphones μπορεί να προκαλέσει ανησυχία τα επόμενα χρόνια. Ιδιαίτερα ανησυχητικό είναι το γεγονός ότι πολλά από αυτά που αντιμετωπίζουν δυνητική έλλειψη είναι ακριβώς τα στοιχεία που χρειαζόμαστε για να αντικαταστήσουν με τις πράσινες τεχνολογίες την εξάρτησή μας από τα ορυκτά καύσιμα – αυτά που χρησιμοποιούνται στις επαναφορτιζόμενες μπαταρίες, τους ηλιακούς συλλέκτες και τους ισχυρούς μαγνήτες στους ηλεκτρικούς κινητήρες γεννήτριες σε ανεμογεννήτριες. Το Gallium, για παράδειγμα, απαιτείται για ολοκληρωμένα κυκλώματα, ηλιακούς συλλέκτες, μπλε LED και διόδους λέιζερ για δίσκους Blu-ray. Το Indium χρησιμοποιείται σε όλα, από τις τηλεοράσεις έως τους φορητούς υπολογιστές και ειδικότερα τις οθόνες με ευαισθησία στην αφή των σύγχρονων smartphones και tablet. Εκτιμάται ότι με τα τρέχοντα ποσοστά χρήσης, πολλά από αυτά θα τα ψάχνουμε στο μέλλον.
Εκτός από το ήλιο, το πρόβλημα δεν είναι μόνο οτι αυτά τα λιγοστά στοιχεία χάνονται πραγματικά στον πλανήτη, αλλά ότι καθίστανται υπερβολικά δαπανηρά για το ορυχείο ή πολύ διασκορπισμένα για να ανακυκλώνονται αποτελεσματικά. Τα στοιχεία σπανίων γαιών, όπως το ύττριο, το δυσπρόσιο, το νεοδύμιο και το σκάνδιο, είναι στην πραγματικότητα σχετικά άφθονα στη γήινη φλούδα, αλλά δεν συγκεντρώνονται γεωλογικά σε πλούσια μεταλλεία. Αυτό σημαίνει ότι δεν μπορούν να εξαχθούν οικονομικά σε πολλές περιοχές του κόσμου. Και μόλις κατασκευαστούν ως μικροσκοπικά συστατικά μέσα σε μια ηλεκτρονική συσκευή, μπορεί να είναι ακόμη πιο δύσκολο να ανακτηθούν και να ανακυκλωθούν. Η EuChemS υπολογίζει ότι τα 10m smartphones απορρίπτονται ή αντικαθίστανται κάθε μήνα μόνο στην ΕΕ και απαιτούνται τόσο σοβαρά μέτρα για την αντιμετώπιση αυτών των προκλήσεων στοιχειώδους έλλειψης.
Το συμπέρασμα είναι ένα. Αντιμετωπίζουμε τον πλανήτη μας σα να μην υπάρχει αύριο, λες και είμαστε οι τελευταίοι κάτοικοί του. Ως πλανήτη μίας χρήσης. Ως καταναλωτές του.
Μπορεί να έφυγε από τη ζωή πριν από εννιά μήνες, αλλά ο μεγάλος φυσικός Στίβεν Χόκινγκ άφησε τις προβλέψεις του για την εξέλιξη της ανθρωπότητας. Σε μια από τις τελευταίες του «προφητείες», ο διάσημος επιστήμονας επισημαίνει πως «είναι αναπόφευκτο μέσα στα επόμενα χίλια έτη είτε η περιβαλλοντική καταστροφή που προκαλούμε στον πλανήτη είτε ένας πυρηνικός πόλεμος να καταστήσει την Γη ένα τόπο αφιλόξενο για να ζούμε. Ενεργούμε με ασυγχώρητη αδιαφορία για το μέλλον του πλανήτη μας. Προς το παρόν δεν έχουμε πουθενά αλλού να πάμε να ζήσουμε αλλά πρέπει να βρούμε τρόπο να πάμε και να κατοικήσουμε άλλους πλανήτες. Ελπίζω να καταφέρουμε να το πετύχουμε πριν οι συνθήκες στην Γη δεν είναι πια βιώσιμες για εμάς. Η αποίκηση σε άλλους κόσμους είναι το μόνο που μπορεί να μας σώσει από τον ίδιο μας τον εαυτό.»
Μπορούμε να σωθούμε από τον εαυτό μας;