Δημιουργικότητα: αντίδοτο στις απώλειες & τις κρίσεις

Ποιοι δρόμοι οδηγούν στη δημιουργικότητα, εκείνη της καθημερινής ζωής, που μας αφορά όλους; Ποιες οι αναγκαίες συνθήκες, οι ψυχικοί μετασχηματισμοί που συμβάλλουν σε μια γόνιμη ζωή, που δεν αφήνεται στην παθητικότητα, ούτε σε χαλεπούς καιρούς; Πώς μπορεί αυτή η φωτεινή πλευρά της ζωής να βοηθήσει να αντιμετωπίσουμε ωριμότερα απώλειες και δυσκολίες; Είναι η δημιουργικότητα προνόμιο μόνο καλλιτεχνών και διανοουμένων;

ΕΝ ΑΡΧΗ Η ΑΠΩΛΕΙΑ!
Για να φτιάξουμε κάτι, πρέπει να δημιουργηθεί πρώτα ένα κενό, μια απουσία. Από την στιγμή που ερχόμαστε στον κόσμο, μας σημαδεύει η πρώτη απώλεια, του παραδείσου της ζωής στην κοιλιά της μαμάς. Και συνεχίζοντας, έχουμε να αντιμετωπίσουμε μια αλυσίδα απωλειών, όπως την απώλεια συγχώνευσης μαζί της, των αναδιαπραγματεύσεων της εφηβείας, της αποδοχής του χρόνου που περνά…
To βίωμα της απώλειας είναι συνυφασμένο με την φύση μας και η έννοιά της μπορεί να έχει πολλά πρόσωπα: χάνουμε έναν άνθρωπο, είτε φυσικά είτε ψυχικά, χάνουμε μια δουλειά στην οποία έχουμε επενδύσει πολύ, χάνουμε ακόμα και μια ιδεολογία! Αν δεν είχαμε όμως τις απώλειες μας δεν θα μπορούσαμε να μεγαλώσουμε, να διαφοροποιηθούμε για να δημιουργήσουμε.
Η απώλεια λοιπόν και η αποδοχή της αποτελεί προαπαιτούμενο για κάθε ανάπτυξη: αναδιατάσσει τα ψυχικά στοιχεία με βάση νέα δεδομένα, επέρχεται μια νέα σκηνοθεσία της ψυχικής σκηνής.
Πάντα η «απώλεια» του πρώτου σημαντικού ανθρώπου της ζωής μας, δηλαδή της μητέρας, μας σημαδεύει με έναν τρόπο με την απουσία του. Όμως αν δεν χάσουμε αυτό το πρωταρχικό αντικείμενο, αν δεν συνειδητοποιήσουμε ότι δεν είμαστε ένα, χάνουμε την ετερότητα, την αναζήτηση νέων δεσμών. Ακυρώνουμε την συνέχεια της ζωής. Αν η πρωταρχική αυτή διαφοροποίηση δεν γίνει σωστά, οι απώλειες μπορούν να βιώνονται ως αβάσταχτες, γιατί τα πράγματα δεν έχουν διαμεσολαβηθεί από το ψυχικό έργο που γεννά τις πλούσιες και πανάρχαιες ανθρώπινες δημιουργικές οντότητες, όπως ο μύθος, το όνειρο, το παιχνίδι, η κατασκευή μιας ιστορίας, με διάρκεια και έκβαση.

ΠΡΟΑΠΑΙΤΟΥΜΕΝΟ ΜΙΑΣ
ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗΣ ΖΩΗΣ
Προαπαιτούμενο μιας δημιουργικής ζωής είναι αποδεχθούμε τον δεσμό που υπάρχει μεταξύ χωρισμού και απώλειας και να ολοκληρώσουμε το πένθος που αυτός ο χωρισμός – αποχωρισμός μας επιβάλλει. Χάνουμε έναν αγαπημένο, μια δουλειά, ένα σπίτι… κάτι στο οποίο έχουμε επενδύσει. Πρέπει να αποδεχθούμε την απώλεια και τα συναισθήματα που μας προκαλεί, να τα αφήσουμε να εκφραστούν. Έτσι γινόμαστε ανθεκτικοί στην θλίψη αυτή. Με το πέρασμα του χρόνου, αποδεχόμαστε την απώλεια, την νέα πραγματικότητα, κρατάμε μέσα μας κομμάτια ζωντανά, αλλά είμαστε πλέον και σε θέση να ανασυντάξουμε τα βιώματα μας, να δώσουμε νέες ερμηνείες στην ζωή μας και να καταστρώσουμε νέες στρατηγικές. Ο αρχαίος μύθος μας μιλάει γι’ αυτό με την δύναμη της ιστορίας του: η Αντιγόνη του Σοφοκλή διεκδικεί να βιώσει το πένθος των χαμένων αδελφών ώστε να μπορέσει να προχωρήσει στις τελετουργίες της χαράς, του γάμου με τον αγαπημένο της Αίμονα.

Η ΠΡΩΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ
ΣΤΙΓΜΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΜΑΣ
… είναι το πρώτο βρεφικό παιχνίδι. Για την ψυχανάλυση, η έννοια της δημιουργικότητας συνδέεται με το αποτέλεσμα της επιτυχημένης ετερότητας από το πρωταρχικό αντικείμενο.
Οι έρευνες του παιδοψυχίατρου –ψυχαναλυτή Ντόναλντ Βίνικοτ στο σχετικό πεδίο, ξεκίνησαν με το αξίωμα αυτού που αποκαλεί «πρωτογενή δημιουργικότητα». Αυτή προϋποθέτει ότι το βρέφος έχει μια πρώτη εμπειρία απώλειας του αντικειμένου το οποίο του παρέχει φροντίδες. Αν η πραγματικότητα αυτή είναι εφήμερη, προχωρά σε μια σημαντική αναγνώριση: ότι αυτό το ίδιο και ο Άλλος, πηγή ζωής, δεν είναι ένα και το αυτό πρόσωπο. Τότε το βρέφος προσπαθεί να το αναδημιουργήσει με ψευδαισθητικό τρόπο.
Αναπτύσσεται έτσι η ικανότητα της λειτουργίας του ενδιάμεσου χώρου, όπου συμμετέχουν ταυτοχρόνως η εσωτερική πραγματικότητα και ο εξωτερικός κόσμος: λείπει η μαμά και την αντικαθιστώ με το μεταβατικό μου αντικείμενο (το αρκουδάκι, την κούκλα…), στο οποίο μεταβιβάζω ιδιότητές της που έχω εσωτερικεύσει.
Η αναπλαστική δυνατότητα του ψυχισμού βάζει στην θέση του πολύτιμου αντικειμένου που χάθηκε για λίγο, ένα νέο δημιούργημα. Το παιχνίδι είναι από τις πρώτες δημιουργικές στιγμές της ύπαρξής μας. Tης ίδιας δημιουργικής δυναμικής είναι και τα παράγωγα του ασυνειδήτου, το όνειρο και η ονειροπόληση. Σημειώνει ο Βίνικοτ στις παρατηρήσεις του ότι, το δημιουργικό ενήλικο άτομο (σε οποιοδήποτε τομέα) είναι ένα άτομο που παίζει. Με την δημιουργικότητα εναντιωνόμαστε στο έργο του θανάτου.

Ο ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΣ
ΕΝΗΛΙΚΑΣ
Ο δημιουργικός ενήλικας δεν παίζει όπως ακριβώς ένα παιδί. Το δικό του παιδικό στοιχείο, ωριμότερο και μετασχηματισμένο, περιλαμβάνει την ζωντάνια των παιδικών αναμνήσεων. Την ικανότητα να χρησιμοποιούμε εναλλασσόμενους και ποικίλους μηχανισμούς άμυνας και να πραγματοποιούμε συνεχείς κινήσεις επενδύσεων και αποεπενδύσεων, να κατασκευάζουμε θεωρίες.
Είμαστε δημιουργικοί όταν είμαστε σε επαφή με τα συναισθήματα και τις αισθήσεις μας, με αντιλήψεις και πράξεις που απηχούν σε βαθύτερες ψυχικές διεργασίες. Η δημιουργικότητα δεν είναι αποκλειστικό προνόμιο των καλλιτεχνών και των διανοούμενων. Στην καθημερινή ζωή μπορούμε να τη συναντήσουμε σε κάθε μας βήμα. π.χ. όταν διαβάζουμε ένα βιβλίο, όταν φροντίζουμε τον κήπο μας, όταν φτιάχνουμε κάτι ή συμμετέχουμε σε μια ομάδα που μας γεμίζουν οι δραστηριότητές της. Εκείνη τη στιγμή λαμβάνει χώρα μια δημιουργική λειτουργία που μπορεί να ομορφύνει και να εμπλουτίσει την ζωή. Πχ. ως αναγνώστης μπορείς να λειτουργήσεις σαν ένα είδος δημιουργικού συν-συγγραφέα του βιβλίου που διαβάζεις, μπορείς να παρέμβεις στα χάσματα, στα κενά, να δώσεις τις δικές σου εικόνες, ερμηνείες… Να δώσεις την μορφή που ονειρεύτηκες στον κήπο σου, σ’ αυτό που φτιάχνεις με τα χέρια σου, να φέρεις τις ιδέες σου και να τις δεις να υλοποιούνται στην αλληλεπίδραση με την ομάδα σου. Ακόμη και το να μοιραστείς κάτι με φίλους, ή να γράψεις σε ένα κομμάτι χαρτί ένα συναίσθημα που έχεις νοιώσει, ή ακόμα και να μπορείς να μοιραστείς την σιωπή σου σε ένα βλέμμα, μια χειρονομία, στην αίσθηση ότι ο άλλος είναι εκεί κοντά σου… είναι μια πράξη δημιουργίας.

ΚΡΙΣΕΙΣ ΚΑΙ
ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΖΩΗ
… δεν είναι αντίθετα ζεύγη. Άλλωστε όπως είδαμε η δημιουργικότητα αναδύεται από «κρίσεις» της ζωής μας. Είναι προνόμιο του κάθε ανθρώπου, είναι μια έμφυτη ιδιότητα του ψυχισμού. Στον καθένα μας αναλογεί τουλάχιστον ένας τομέας που μπορεί να είναι δημιουργικός και πρωτότυπος, αρκεί να του δώσει χώρο και χρόνο.
Η κοινωνική οδύνη των ημερών μας εκφράζεται με διαφορές ψυχικές εκφάνσεις καταστροφικότητας : απόσυρση- παθητικότητα, αύξηση των καταθλίψεων, συνεχείς διχοτομήσεις μεταξύ του απόλυτου καλού και του απόλυτου κακού… Αλλά και ένδεια σκέψης και αναστοχασμού, απουσία ελπίδας και επένδυσης στο μέλλον.
Σε αυτή την έκφραση καταστροφικότητας η δημιουργικότητα καθίσταται μια πρόκληση, για τον εαυτό αλλά και για το κοινωνικό γίγνεσθαι, την αλληλεπίδραση με τον άλλο. Οι δημιουργικές μας δράσεις μπορούν να μας συνδράμουν ως υποκείμενα στην ανασύσταση των καταταλαιπωρημένων λειτουργιών του Εγώ, να συνθέσουν νέες μορφές δεσμών και κοινωνικής ζωής, αντί της κυριαρχίας της θλίψης, της παραίτησης. Προτάσσουμε μια φροντίδα, μια νέα ιδέα, ένα μοίρασμα με τους σημαντικούς άλλους σε πείσμα των αναταράξεων, κάνουμε την ζωή να προχωρά.
Γιατί, όπως έλεγε και ο Αλμπέρ Καμύ: «αν είσαι δημιουργικός, είναι σα να ζεις δυο φορές!»